უსაფრთხოა თუ არა კონსერვირება

შევინახოთ თუ არ შევინახოთ
ჩვენი კონსულტანტი:
“ავერსი-ფარმას” სასწავლო პროგრამების მენეჯერი, ფარმაცევტი ლალი დათეშიძე
ხილ-ბოსტნეულის დაკონსერვება ძალზე ეკონომიური საშუალებაა საიმისოდ, რომ ზამთრის ცივ დღეებში ოჯახის წევრებს ხარისხიანი და ყუათიანი საკვებით გავუმასპინძლდეთ. ამას მხოლოდ ჩვენ კი არა, ფინანსურად ბევრად უფრო წელგამართული ქვეყნის სპეციალისტებიც აღიარებენ. ამერიკის სოფლის მეურნეობის სამინისტროს (USDA) მონაცემებით, თუ ქალის შრომას არ ჩავთვლით (სამწუხაროდ, მისი შეფასება არც იქ მოისურვეს), ხილისა და ბოსტნეულის მომარაგება ოჯახს ორჯერ უფრო ნაკლები უჯდება, ვიდრე კომერციული კონსერვების შეძენა. ისიც სათქმელია, რომ განსაკუთრებული რეცეპტებით კონსერვების მომზადება მრავალი ქალისთვის სასიამოვნო საქმიანობა და თავის მოწონების საშუალებაა.
თუმცა ეს არ ყოფილა ერთადერთი მიზეზი, რომ აღნიშნულ ორგანიზაციას საკითხი ღრმად შეესწავლა და თანამემამულეთა განათლების მიზნით შინ საკვების დაკონსერვების ეროვნული ცენტრი შეექმნა (National center for Home Food Preservation). ეს უკანასკნელი კი ფაქტობრივად გემრიელი და უსაფრთხო კონსერვირების წესების შესახებ ყოველწლიურად სამასგვერდიან სახელმძღვანელოს ამზადებს – როგორც თვითონ ამბობს, მეცნიერების უახლესი მიღწევების გათვალისწინებით. თურმე მრავალი ბოსტნეული მოწყვეტის შემდეგ ვიტამინების კარგვას იწყებს. სულ რამდენიმე დღე ოთახის ტემპერატურაზე და ვიტამინების მარაგი ნახევრდება. მაცივარში ნადებ მოსავალსაც 1-2 კვირაში ვიტამინების ნახევარი ან უფრო მეტი ეკარგება. კონსერვირებისას, მაღალ ტემპერატურაზე, A, C ვიტამინების, თიამინისა და რიბოფლავინის (B1 და B2) მესამედიდან ნახევრამდე იშლება, კონსერვირების შემდეგ კი ამ მგრძნობიარე საკვები ნივთიერებების დანაკარგი წელიწადში 5-დან 20%-მდეა. სამაგიეროდ, დანარჩენი ვიტამინების რაოდენობა კონსერვში ახალი მოსავლისას ოდნავ თუ ჩამოუვარდება. მოკლედ, თუ სათანადოდ მოვუარეთ და მოკრეფისთანავე დავაკონსერვეთ, შესაძლოა, შინაური კონსერვი მაღაზიებში შეძენილზე გაცილებით სასარგებლო იყოსო, ამბობენ ამერიკელები და არსებული რისკების მიუხედავად მოქალაქეებს არამცთუ არ უკრძალავენ მათ მომზადებას, ურჩევენ კიდეც, ოღონდ – ზემოხსენებული სახელმძღვანელოს გულდასმით შესწავლისა და ყველა წესის დაცვის შემდეგ.
ამერიკელებთან გატოლება გაგვიჭირდება, ჩვენ არც ამდენი საშუალება გვაქვს (თანაც არა გვგონია, ქართველებმა ასეთი დაწვრილებითი ინსტრუქციის წაკითხვა მოინდომონ) და ვერც ჩვენებური დიასახლისი მოიძიებს მასში ნახსენებ სასტერილიზაციო მოწყობილობებს, ქილებსა და თავსახურებს. თუმცა მათი, ისევე როგორც საქართველოს დაავადებათა კონტროლის ეროვნული ცენტრისა და ფარმაკოლოგების მოსაზრება ამ საკითხებზე ვფიქრობ თქვენთვისაც საინტერესო იქნება. კონსერვირების საფრთხეზე ინფექციონისტების მოსაზრებას კი ამავე ნომრის სამედიცინო ნაწილში იპოვით.

*
ყველაზე დიდი საფრთხე
მიზეზი მრავალია. ყველაზე ხშირად ქილაში მოხვედრილი მიკროორგანიზმები – ბაქტერიები, საფუარისა და ობის სოკოები – იწყებენ გამრავლებას. შესაძლოა, ამას თვითონ საკვებში არსებული ფერმენტების საქმიანობაც დაემატოს, სხვადასხვა კომპონენტი ჟანგბადთან რეაქციაში შევიდეს და აშ. მიკროორგანიზმები საკვების ზედაპირზე და და ჭიანი და დაჟეჟილი საკვების შიგნითაც ცხოვრობენ და სწრაფად მრავლდებიან.
მიკროორგანიზმების უმეტესობა დუღილის დროს იშლება, მაგრამ ზოგიერთ მათგანს ვერც ასეთი უსიამოვნება აკლებს რამეს. არსებობს მავნებელი – Clostridium botulinum, რომელიც ჩვეულებრივ პირობებში დუღილს რამდენიმე საათიც კი უძლებს. იგი ნიადაგის მიკროფლორის წარმომადგენელია, ასევე ხშირად ბინადრობს ცხოველებისა და თევზების ნაწლავებში. თუ ირგვლივ ჟანგბადი საკმაოდაა, კლოსტრიდია მკვრივ გამძლე გარსს იკეთებს, გარემოს გავლენისგანაც იცავს თავს და არც სხვას უშავებს რამეს. ამიტომ არის, რომ თუმცაღა ბოსტნეულის ზედაპირზეც საკმაოდ ხშირად გვხვდება, დაუკონსერვებელი ბადრიჯნისა თუ სტაფილოსგან ბოტულიზმი არავის დამართნია. ნესტიან, ოდნავ მჟავე და რაც მთავარია, უჟანგბადო გარემოში კი კლოსტრიდია ვეგეტაციურ (ცხოველმყოფელ) ფორმად გარდაიქმნება, მრავლდება და უძლიერეს შხამს ბოტულინოტოქსინს გამოყოფს. სწორედ ეს შხამი იწვევს ბოტულიზმს – უმძიმეს დაავადებას, რომელსაც ინტოქსიკაცია (მოშხამვა) და ნერვული სისტემის დაზიანება ახასიათებს. სამწუხაროდ, მოწამლულის გადარჩენა ყოველთვის ვერ ხერხდება.
დაავადებათა კონტროლის ეროვნული ცენტრის მონაცემებით, საქართველოში ბოტულიზმს ყველაზე ხშირად იწვევს შებოლილი თევზი და სახლში დაკონსერვებული ბოსტნეული: დანდური, ბადრიჯანი, მწვანე ლობიო, პომიდორი, კიტრი, წიწაკა, სტაფილო, აგრეთვე – დაკონსერვებული სოკო, იშვიათად – სახლში დამზადებული კომპოტიც (მარწყვისა, ალუბლისა, მსხლისა), თუ მასში შაქრის შემცველობა მცირეა.
დაავადება იმდენად მძიმეა, რომ მცირედი რისკიც კი გაუმართლებელია, ამიტომ სიფრთხილის ზომები ზედმიწევნით უნდა დავიცვათ. საკონსერვე პროდუქტი აუცილებლად ახალი და საღი უნდა იყოს. ამერიკელების  მონაცემებით, თუნდაც გულმოდგინე გარეცხვისას საკვების ზედაპირს ბოტულიზმის გამომწვევთა მხოლოდ მცირე რაოდენობა სცილდება, გათლისას და გაფცქვნისას კი საკმაოდ დიდი. მაგრამ გადამწყვეტი მჟავე კიტრი, პომიდორი ჯობს ტრადიციულად, მოუხუფავად მოვამზადოთ.
დიდი მნიშვნელობა აქვს კონსერვის მჟავიანობას. კონსერვირებული საკვები, რომლის pH (მჟავატუტოვანი წონასწორობა) 4,6 ან მასზე ნაკლებია, მაღალმჟავურ საკვებად ითვლება, ხოლო ის, რომლის pH-იც 4,6-ზე მეტია – სუსტ მჟავა საკვებად.
მაღალმჟავური პროდუქტებია ხილი და ხილის წვენები, ჯემები, მარინადები, პომიდორი, ტყემალი. ცალკეულ შემთხვევაში მჟავიანობის ასამაღლებლად შეიძლება გამოვიყენოთ ისეთი საშუალებები, როგორიც არის ლიმონმჟავა, ლიმონის წვენი,  ძმარი. ასეთი კონსერვების დუღილის ტემპერატურაზე სტერილიზაცია დასაშვებად და ნაკლებ სარისკოდ მიიჩნევა.
სტერილიზაციასა და მოხუფვას კი თავისი წესები აქვს, რომლებიც ზედმიწევნით უნდა დავიცვათ. ამერიკელებმა სპეციალური ცხრილებიც კი შეადგინეს, რომელი ხილი თუ ბოსტნეული ზღვის დონიდან რა სიმაღლეზე რამდენი ხანი უნდა ვასტერილოთ. საქმე ის არის, რომ რაც უფრო მაღლა ავდივართ, მით უფრო ნაკლებ ტემპერატურაზე დუღს წყალი და მეტი დროა საჭირო სტერილიზაციისთვის. დუღილის დროს კონსერვიც და მასა და სახურავს შორის დარჩენილი ჰაერიც ფართოვდება, მოხუფვისა და გაცივების შემდეგ კი კონსერვსა და სახურავს შორის გაიშვიათებული ჰაერი ვაკუუმი იქმნება, რომელიც პროდუქტს შიგნით ინახავს, ჟანგბადსა და მიკროორგანიზმებს კი იქ მოხვედრაში ხელს უშლის. ამიტომაც პროდუქტსა და ქილის ხუფს შორის სივრცეს დიდი მნიშვნელობა აქვს. ამერიკის სოფლის მეურნეობის სახელმწიფო დეპარტამენტის მონაცემებით, მურაბებსა და ჯემებში სიცარიელე 6-7 მმ სისქისა მაინც უნდა იყოს, კომპოტებისა და პომიდვრის კონსერვში კი 12-13 მმ. ამავე მიზეზით მოხუფული ქილები აუცილებლად ოთახის ტემპერატურაზე უნდა გავაგრილოთ და არა, ვთქვათ, ცივ წყალში. შენახვა შეძლებისდაგვარად დაბალ ტემპერატურაზე სჯობს.
სუსტი მჟავა პროდუქტები – პარკოსნები,  ბადრიჯანი, ხორცი, ფრინველი, თევზი, ნანადირევი ცხოველი – განსაკუთრებით საშიშია და  მათი კონსერვირება მაღალი წნევის პირობებში 120ºC-ზეა რეკომენდებული, სახლში კი, მოგეხსენებათ, ასეთ პირობებს ვერ შევქმნით.
სიფრთხილე გვმართებს კონსერვების გამოყენებისას. ყველა ქილა გულდასმით დაათვალიერეთ. თუ სახურავი ამობურცულია (ქილა ბომბაჟიანია), საკვებად არავითარ შემთხვევაში არ გამოიყენოთ.
ბოტულიზმის ტოქსინი 100ºC-ზე 10-15-წუთიანი დუღილით ინაქტივირდება, ამიტომ თუ დაბალმჟავური პროდუქტები მაინც დავაკონსერვეთ, მოხმარების წინ აუცილებლად უნდა ვადუღოთ ან კარგად შევწვათ – არანაკლებ 15 წუთის განმავლობაში. ასევე თერმულად უნდა დამუშავდეს წვრილ ნაჭრებად (სისქით არა უმეტეს 1 სმ-სა) დაჭრილი ყველა საეჭვო პროდუქტი.
რაც შეეხება კუსტარულად დამზადებულ შებოლილ თევზს (სათალი), შაშხს, ძეხვსა და კონსერვებს, ისინი საერთოდ არ უნდა შევიძინოთ.
შეგახსენებთ სანამ რაიმეს დაკონსერვებას გადაწყვეტთ აუცილებლად გაეცანით ინტერვიუს ინფექციონისტთან ამავე ნომერში რომ არის დაბეჭდილი.

***
უარი ასპირინს
თავიდანვე განვმარტავთ: ასპირინს, იმავე აცეტილსალიცილის მჟავას, უარს მხოლოდ კონსერვების დამზადებისას ვეუბნებით და არა მკურნალობისას. რა თქმა უნდა, ის საყოველთაოდ ცნობილი და  ერთ-ერთი ყველაზე ხშირად გამოყენებადი სამკურნალო საშუალებაა. უპირატესად ტკივილგამაყუჩებელი, სიცხის დამწევი, ანთების საწინააღმდეგო მოქმედების გამო იყენებენ. დაავადებათა შორის, რომელთა სამკურნალოდაც ასპირინი გამოიყენება, არის სახსრების ანთება, რევმატოიდული ართრიტი და ოსტეოართრიტი. ასევე ნიშნავენ გულ-სისხლძარღვთა დაავადებების მკურნალობისა და პროფილაქტიკისთვის. მკვლევართა მონაცემებით, ის ამცირებს ზოგიერთი ტიპის კიბოს  განვითარების რისკს (განსაკუთრებით – მსხვილი ნაწლავის კიბოსას). თუმცა მისი როგორც წამლის თვისებებს უახლოეს მომავალში სხვა რუბრიკაში და უფრო ფართოდ შევეხებით.
ასპირინსა და მისი ჰიდროლიზის შედეგად მიღებულ სალიცილის მჟავას განსაზღვრული მიკროორგანიზმების მიმართ სუსტი ანტისეპტიკური მოქმედება აქვს. ამ მიკროორგანიზმებზე ასპირინი მოქმედებს როგორც დამთრგუნველი აგენტი, თუმცა მათ სრულ განადგურებას არ იწვევს.
შინაურ პირობებში საკვების კონსერვირებისთვის ასპირინის გამოყენება  არავითარ შემთხვევაში არ არის გამართლებული. ჯერ ერთი, ამ მედიკამენტის როგორც კონსერვანტის ეფექტურობა არც ისე მაღალია. სტერილიზაციის ასპირინით ჩანაცვლება მიკროორგანიზმებს გადარჩენისა და კონსერვის გაფუჭების საშუალებას აძლევს. მეორეც, ასპირინის მიღებით გამოწვეული ყველა ეფექტი როდია სასარგებლო. ასპირინის და ზოგადად სალიცილატების მიღება სერიოზულ გვერდით მოვლენებს იწვევს. ამ მოვლენებს შორის საყურადღებოა კუჭ-ნაწლავის სისტემაზე ზემოქმედება.  ცალკეულ შემთხვევებში ასპირინის მაღალი დოზის მიღებისას მოსალოდნელია კუჭის წყლული  და კუჭიდან სისხლდენა.  ყველაზე მეტად საშიშია რეას სინდრომი, რომელიც    წესისამებრ ბავშვებს უვითარდებათ და მოსალოდნელია მაშინ, როდესაც  ასპირინს გრიპისა და გაციების ან ჩუტყვავილას სიმპტომების სამკურნალოდ ვაძლევთ. რეას სინდრომისთვის დამახასიათებელია უეცარი გულისრევა, ძლიერი თავის ტკივილი, შემთხვევათა 20-30%  კი სიკვდილით სრულდება. რეას სინდრომის პოტენციური რისკის გამო 16 წლამდე ასპირინის მიღება რეკომენდებული არ არის. ასევე არ არის რეკომენდებული მისი მიღება სალიცილატებისადმი ზემგრძნობელობით გამორჩეული პირებისთვის.
განვითარებულ ქვეყნებში საკვების მარეგულირებელი სამსახურები  (მაგალითად,   აშშ-ის სურსათისა და მედიკამენტების სააგენტო – FDA) ასპირინის კონსერვანტად გამოყენებას კრძალავენ.

*****
ახლა პაციენტის პასუხისმგებლობის საუკუნეა. თითოეულმა ჩვენგანმა ყოველგვარ სიტუაციაში თვითონვე უნდა გააცნობიეროს რისკი და მიიღოს ინფორმირებული გადაწყვეტილება. “ქალის კუთხეში” კონსერვებსა და მათთან დაკავშირებულ საფრთხეზე გესაუბრეთ, მაგრამ ჩვენი ცოდნა სრულყოფილი არ იქნება, თუ იმ ადამიანის მოსაზრებაც არ მოვისმინეთ, ვისაც უშუალოდ უწევს ამ საფრთხის სავალალო შედეგებთან შეხება და მათი გამოსწორება. გვესაუბრება “ავერსის კლინიკის” გასტროენტეროლოგი და ინფექციონისტი თენგიზ თელია.

– თავიდანვე გეტყვით: ოჯახის პირობებში უსაფრთხო კონსერვირება შეუძლებელია. კვებითი ბოტულიზმის სიმძიმიდან გამომდინარე, მკითხველებს ამას არამც და არამც არ ვურჩევ.
– თქვენ კვებითი ბოტულიზმი ახსენეთ. სხვა ფორმებიც არსებობს? რა იწვევს მას? როგორ ვლინდება?
– ეს საკმაოდ მძიმე, ნერვკუნთოვანი გადაცემის მოშლით მიმდინარე პოტენციურად ფატალურ დაავადებაა. გადარჩენის შემთხვევაშიც კი მოწამლული ზოგჯერ კვირების, თვეების განმავლობაში კარგავს დამოუკიდებლად სუნთქვის უნარს და მართვითი სუნთქვის რეჟიმზე გადაყვანა სჭირდება.
განასხვავებენ ბოტულიზმის რამდენიმე ფორმას: კვებით ბოტულიზმს, ჩვილ ბავშვთა ბოტულიზმს, ჭრილობის ბოტულიზმს და ინჰალაციურ ბოტულიზმს.
ბოტულიზმის გამომწვევია კლოსტრიდია Clostridium botulinum. ის, ჩვეულებრივ, ნიადაგში ცხოვრობს. ხშირად ხვდება საკვებ პროდუქტებზე, ცხოველებისა და თევზების კუჭ-ნაწლავში, უძლიერეს ტოქსინს კი მხოლოდ უჟანგბადო გარემოში გამოყოფს. არსებობს ბოტულიზმის გამომწვევის რამდენიმე სახეობა, რომლებიც 4 ძირითად ჯგუფში ერთიანდება. I ჯგუფის მიკროორგანიზმებს A, B და F ტოქსინების გამომუშავება შეუძლიათ, II ჯგუფისას – B, E და F ტიპის ტოქსინებისა, III ჯგუფის ბაქტერიებისთვის C და D ტიპის ტოქსინების გამომუშავებაა ტიპობრივი, ხოლო IV ჯგუფის მიკროორგანიზმები მხოლოდ G ტიპის ტოქსინს გამოიმუშავებენ. ამასთანავე, აღსანიშნავია, რომ ერთი სახეობის მიკროორგანიზმი მხოლოდ ერთი ტიპის ტოქსინს გამოყოფს.
– როგორ მკურნალობენ ბოტულიზმს? აქვს თუ არა მნიშვნელობა, მოწამვლის პირველი ნიშნების გამოვლენიდან რამდენი ხნის შემდეგ დაიწყება მკურნალობა?
– ბოტულიზმის მკურნალობის დროს გადამწყვეტი როლი ენიჭება ანტიბოტულინური ანტიტოქსინის ადამიანის ორგანიზმში დროულ შეყვანას. რაც უფრო ადრე მივიტანთ დაავადებაზე ეჭვს და დავიწყებთ სათანადო მკურნალობას, მით უფრო კეთილსაიმედოა პროგნოზი.
– თუ მკურნალობის ეფექტისთვის დროს გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს, როგორ უნდა ამოვიცნოთ სავარაუდო ბოტულიზმი და როგორ უნდა მოვიქცეთ?
– დაავადება უმეტესად ტოქსინიანი პროდუქტის მოხმარებიდან 18-36 საათის შემდეგ ვითარდება (საზოგადოდ, საინკუბაციო პერიოდი, შხამის დოზის შესაბამისად, შესაძლოა რამდენიმე საათიდან რამდენიმე დღემდე გაგრძელდეს). მუცლის ყრუ ტკივილთან, გულისრევასთან, ღებინებასთან, თავბრუხვევასთან, პირის სიმშრალესთან ერთად ავადმყოფს ეწყება მხედველობის გაორება, ერღვევა მეტყველება და ყლაპვა, ქუთუთოს ამწევი კუნთების დამბლის გამო უჭირს თვალების გახელა. ამ დროს სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს ავადმყოფის სპეციალიზებულ ინფექციურ საავადმყოფოში რაც შეიძლება სწრაფად გადაყვანას.
– საქართველოში ბოტულიზმი ხშირია?
– დიახ, სამწუხაროდ, ის ფართოდ არის გავრცელებული, როგორც აღმოსავლეთ, ისე დასავლეთ საქართველოს რეგიონებში. დაავადებათა კონტროლის ეროვნული ცენტრის მონაცემებით, საქართველოში სხვადასხვა წლებში კვებითი ბოტულიზმის 18-დან 177-მდე შემთხვევა დაფიქსირდა. ეს ძალიან დიდი რიცხვია. აშშ-ში ანალოგიური ორგანიზაცია ბოტულიზმის წელიწადში 145-მდე შემთხვევას აღრიცხავს, საიდანაც კვებითი ბოტულიზმის წილად მხოლოდ 15% მოდის.
– ბრძანეთ, რომ სახლში კონსერვის დამზადებისას ვერავითარი წესის დაცვა ვერ დაგვიცავს ბოტულიზმის საფრთხისგან…
 – ყველა ის პროდუქტი, რომელიც კი ეხება ნიადაგს – კიტრი, პომიდორი, კომბოსტო, ბადრიჯანი და სხვა – თეორიულად შეიძლება დაბინძურდეს ნიადაგით და შესაბამისად Clostridium botulinum-ის სპორებით. როგორც არ უნდა ვრეცხოთ ეს პროდუქტები, მიკროსკოპული სპორებისგან მთლიანად ვერ გავასუფთავებთ, აქედან გამომდინარე, არსებობს ალბათობა, რომ თუნდაც საგულდაგულოდ გარეცხილი ხილ-ბოსტნეული მაინც შეიცავდეს მიკროორგანიზმის სპორებს. რაც შეეხება გასტერილებას, ოჯახურ-კუსტარულ პირობებში ბაქტერიის სტერილიზაცია შეუძლებელია, ვინაიდან Clostridium botulinum-ის სპორები 100ºC-ზე დუღილს 1 ატმ წნევაზე რამდენიმე საათი უძლებს.
საშიშია აგრეთვე შებოლილი თევზი და ხორცი. Clostridium botulinum-ის სპორები საქონლისა და თევზის ნაწლავებში საკვებთან ერთად ხვდება, ხოლო მომზადების დროს ხორცი შესაძლოა ნაწლავური შიგთავსით დაბინძურდეს; შებოლვისას მაღალი ტემპერატურა ზედაპირს ამკვრივებს და ჰაერგაუმტარს ხდის, შიგნით მოხვედრილ კლოსტრიდიებს კი უჟანგბადო პირობებში გამრავლების საშუალება ექმნებათ.
თანამედროვე მედიცინა არ ფლობს საკმარის მონაცემებს, რათა იმსჯელოს მარილის, შაქრისა თუ მჟავატუტოვანი წონასწორობის განსაზღვრული მაჩვენებლის დამცველობით თვისებებზე (მიუხედავად იმისა, რომ ცალკეული მონაცემები შაქრისა და მარილის დაცვითი ფუნქციის შესახებ არსებობს). აქედან გამომდინარე, არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება ითქვას, რომ ამ ნივთიერებების გამოყენებით დამზადებული პროდუქტები ბოტულიზმის მხრივ უსაფრთხოა!
– იქნებ კონსერვს სტერილიზაციისა და ჰერმეტულად მოხუფვის ნაცვლად პლასტმასის თავსახური დავახუროთ და ამით დავიზღვიოთ თავი ბოტულიზმისგან?
– ვერ დავიზღვევთ!... ბოტულიზმის გამომწვევის სპორები უჰაერო, ანაერობულ სივრცეში მრავლდებიან, პლასტმასის სახურავი კი არ იძლევა გარანტიას, რომ უჰაერო სივრცე არ შეიქმნება, განსაკუთრებით მაშინ, როცა შესანახი პროდუქტი ზეთს შეიცავს და ზეთი მას აპკივით ედება თავზე.
– რას იტყოდით დაავადებათა კონტროლის ცენტრებისა და აშშ-ის სოფლის მეურნეობის დეპარტამენტის მიერ შემუშავებულ უსაფრთხო კონსერვირების წესებზე?
– მტკიცებულებებზე დამყარებულ მედიცინას ბოტულიზმისგან თავის დაცვის მეთოდი, გარდა მაღალი წნევის პირობებში სტერილიზაციისა, არ მოუპოვებია. შესაძლოა, სტატისტიკოსებისთვის ათასიდან, თუნდაც ათიათასიდან ერთი ადამიანის დაავადების საფრთხე საკმარისი რისკი არ იყოს, მაგრამ მე როგორც კლინიცისტი, ყოველი სიცოცხლის გადასარჩენად რომ იბრძვის, ვერავითარ გამართლებას ვერ ვხედავ. მით უმეტეს, რომ რისკის გასამართლებელ არგუმენტებად თავადაც მხოლოდ ეკონომია, ნუტრიენტების შენარჩუნება და დიასახლისებისთვის თავის გამოჩენის საშუალება მოაქვთ. ერთსაც, მეორესაც და მესამესაც სხვა გზითაც თავისუფლად შეიძლება მივაღწიოთ. ბოლოს და ბოლოს, საზამთროდ პროდუქტი შეგვიძლია უსაფრთხოდაც შევინახოთ თუნდაც ჩირის, ტყლაპის, ღია წესით მომზადებული მწნილის სახით.
კიდევ ერთხელ გავიმეორებ: ნუ მოამზადებთ შინ კონსერვებს! ეს არ ღირს იმ საფრთხედ, რომელიც ბოტულიზმის შემთხვევაში გემუქრებათ!